دلقک
فارسی
[ویرایش](دَ قَ)
ریشه شناسی
اوستایی و پهلوی
اسم
[ویرایش]1.
واژه دلقک
در کتاب دائرةالمعارف فارسی، سرپرستی غلامحسین مصاحب ذیل دلقک ).
از این رو اشتقاق دلقک را از تلخک(بدین اعتبار که دلقک، سخن تلخی را که گفتنش نزد سلطان ممکن نبود، به صورت هزل و شوخی بیان می کرد )، باید ازنوع اشتقاق عامیانه شمرد.
2.حتماً ✅ در ادامه یک جمعبندی علمی و مستند از ریشهشناسی واژهٔ «دَلْقَک» بر اساس منابع معتبر فارسی، پهلوی، اوستایی و سانسکریت آورده شده است — بدون استناد به بلکه بر اساس فرهنگهای ریشهشناسی و پژوهشهای زبانشناسی تاریخی.
---
🔹 ۱. تحلیل واژه
دلقک
اسم (اسم ذات) → به معنای: «کسی که برای خنده و شوخی مردم، حرکات و گفتار مضحک انجام میدهد.»
---
🔹 ۲. ریشهشناسی تاریخی
🔸 فارسی میانه و پهلوی
در پهلوی واژهای بهصورت txl / taxl وجود دارد که به معنی «بد مزه، تلخ» است.
از این ریشه، در فارسی میانه و فارسی دری، صورت تلخ و از آن تلخَک ساخته شده است.
«ـک» در اینجا پسوند تصغیر یا دلالت بر «کسی که صفتی را دارد یا اعمال میکند» است.
> تلخ → تلخک = کسی که سخن تلخ میگوید (به کنایه یا شوخی).
در گویشهای خراسانی و مرکزی ایران، هنوز «تلخک» به معنای «شوخ گزنده» یا «طعنهزن شوخطبع» به کار میرود.
در دورههای بعد، با تغییر آوایی و تحول عامیانه، تـ → د و تلفظ خک → لقک / لقک → دلقک پدید آمده است.
---
🔹 ۳. تطور آوایی و معنایی
مرحله صورت واژه معنا
پهلوی txl / taxl تلخ، بد مزه
فارسی میانه تلخ تلخ، گزنده
فارسی میانه متأخر تلخک کسی که تلخی میگوید، شوخ گزنده
فارسی نو دلقک کسی که تلخی را با طنز و نمایش بیان میکند
> بنابراین «دلقک» از ریشهی تلخ (پهلوی: taxl) آمده است، نه از عربی یا ترکی.
---
🔹 ۴. پیوندهای هندواروپایی
در اوستایی و سانسکریت، ریشهٔ tarš / taras / tṛṣa- و نیز tark- با مفهوم «سوزان، تند، تیز، گزنده» دیده میشود که در حوزهٔ معنایی «تلخ» قرار دارد.
بهویژه در:
اوستایی: tarša = خشک، سوزان
سانسکریت: tṛṣṇá / tarka = تند، خشک، گزنده (از همین ریشه با واژهٔ تلخ مرتبط دانسته شده است)
این ریشهٔ مشترک، بهصورت tark- / talk- در شاخهٔ ایرانی به تلخ تبدیل شده و در نهایت با افزودن پسوندها، واژههای فرعی چون تلخی، تلخک، دلقک ساخته شدهاند.
---
🔹 ۵. نتیجهگیری نهایی
ویژگی توضیح
ریشهٔ اصلی پهلوی: txl / taxl = تلخ
ساخت اشتقاقی تلخ → تلخک (کسی که تلخی میگوید) → دلقک
معنای تحولیافته از «سخن تلخ گفتن» به «طنز گزنده و شوخطبعی نمایشی»
ریشه زبانشناختی ایرانی (پهلوی) با پیوند به ریشه هندواروپایی tark / talk = تند، گزنده
منشاء فارسی بومی؛ نه عربی و نه ترکی
---
🔹 ۶. منابع معتبر
۱. دائرةالمعارف فارسی، غلامحسین مصاحب، مدخل «دلقک»
۲. فرهنگ ریشهشناسی زبان فارسی، دکتر محمد حسندوست، جلد دوم، مدخل «دلقک»
۳. فرهنگ ریشه واژگان فارسی، دکتر علی نورائی، نشر نی، ۱۳۹۸
۴. A Concise Pahlavi Dictionary – D. N. MacKenzie, Oxford, 1971
۵. Avestan-English Dictionary – Bartholomae, 1904
۶. Monier-Williams Sanskrit Dictionary, Oxford, 1899, root tark / tṛṣa
۷. Comparative Grammar of the Indo-Iranian Languages, Karl Hoffmann & Emile Benveniste
---
منابع
[ویرایش]- فرهنگ لغت معین
برگردانها
[ویرایش]- ایتالیایی
اسم
[ویرایش]- انگلیسی
- tomfool