یخ

(یَ)

فارسی

ریشه‌شناسی

از پیش-ایرانی -aixa* (مقایسه شود با: پشتو جح (ǰaḥ) ، آسی их (ix) و اوستایی: 𐬀𐬉𐬑𐬀 (aēxa) ) از پیش-هندو-ایرانی، از پیش-هندو-اروپایی -h₁eyH* (مقایسه شود با: لیتوانیایی (ژاله) ýnis ، روسی (سرماریزه،ínej) иней ، آلمانی:Eis و انگلیسی: ice ).

آوایش:

• yax

یک شاخه‌ی درخت پس از توفان یخی

اسم

1. آبی که از سرما جامد شده باشد. ؛ عینک از تشبیهات اوست. (آنندراج ) (غیاث ). آب که بر اثر قرار گرفتن درهوای سرد در درجات زیر صفر فسرده باشد.
2. خالها که در الماس و جز آن افتد به رنگی شبیه تگرگ و برف و یخ برفی . لک سپید که در بعضی جواهر ثمینه چون الماس و زمرد باشد و آن در احجار نفیسه عیب است . حرمله و اقسام آن : نمش ، حرملی ، رتم بلقة است . (دهخدا ).

کنایات و استعارات

1. گفتاری بی محک . (امثال و حکم دهخدا).
2. ~ کسی نگرفتن کنایه از: الف - موفق نشدن. ب - مورد توجه قرار نگرفتن.
3. ~ کسی گرفتن کنایه از: کار او رونق گرفتن.
4. آب بر ~ زدن ؛ محو کردن . (ناظم الاطباء).
5. با ~ و ترشی ، یا با یخاب و ترشی ؛ با شدت و سختی و با عذاب و شکنجه ٔ هرچه تمامتر: پولها را از او با یخ و ترشی پس می گیرند. (دهخدا ).
6. برات بر ~ ؛ برات به سوی ~ . قول بی اعتبار. (ناظم الاطباء).
7. برات بر ~ نوشتن ؛ وعده و قول بی اعتبار دادن به امری بی اعتبار و فانی و خلل پذیر.
8. برات به سوی ~ ، برات بر ~ ؛ قول بی اعتبار. (ناظم الاطباء).
9. بر ~ زدن ؛ فراموش کردن و محو کردن(ناظم الاطباء)؛ کنایه از ناپایدار کردن و معدوم گردانیدن و هیچ انگاشتن . (فرهنگ سروری ).
10. بر ~ نگاشتن نام کسی را ؛ او را به کلی فراموش کردن و نابوده انگاشتن .
11. بر ~ نوشتن نام کسی را ؛ او را به کلی فراموش کردن و نابوده انگاشتن ؛ بیهوده کوشش کردن . (ناظم الاطباء) ؛ بیهوده و ضایع کردن . (فرهنگ رشیدی ).
12. بنای چیزی بر ~ کردن یا داشتن ؛ بر چیزی ناپایدار و فانی و خلل پذیر قرار دادن یا قرار داشتن . کنایه از بی اعتبار و سست بنیان بودن آن چیز.
13. چون خر یا گاو یا گوساله بر ~ ماندن ؛ سخت متحیر و عاجز و ناتوان ماندن.
14. سنگ روی یخ شدن ؛ سخت خجل شدن از برنیامدن حاجت پس از سؤال و خواهش و امثال آن . (دهخدا).
15. همچو یخ افسرده بودن ؛ سخت سردنفس بودن . دم سرد داشتن . مقابل دم گرم و گیرا داشتن . از شور و آتش عشق بی بهره بودن.
16. یخ در آب بودن ؛ زود نابود و فنا شدن.

یک آبشار یخ زده

امثال

1. یخ کنی ! ؛ سخت بی نمک و بی مزه گفتی . (دهخدا).

انواع یخ‌ در ادب پارسی:

1. کاشه ؛ یخ تنک . (لغت فرس اسدی )
2. زرنگ ؛ یخی که در زمستان از ناودان آویخته بود. (لغت فرس اسدی )
3. ارزیز؛ یخ ریزه
4. خشف، خشیف ؛ یخ نرم . (منتهی الارب ).

واژگان اشتقاقی:

1. آب یخ ؛ آبی که در آن یخ افکنده اند سرد شدن را. ماءالثلج . (دهخدا).
2. دشنه‌ی یخ ؛ وجودی غیرمؤثر و ناپایدار.
3. گل یخ ؛ ذوالاکمام . (دهخدا ).
4. یخ قالبی ؛ یخ مصنوعی که در قالبها و به اندازه ٔ خاص گیرند. (دهخدا ).
5. یخ مصنوعی ؛ یخ قالبی . یخ که به وسیله ٔ ماشین گیرند. (دهخدا ). یخ که از ریختن آب در یخچالهای برقی یا مخازن کارخانه ٔ یخ سازی به دست آید.

مترادف‌ها:

1. جمس
2. هسر
3. هسیر
4. ثلج
5. جمد
6. جمود
7. جلید
8. خسر

گواه‌ها:

1. همی باش پیش گشسب سوار/ چو بیدارگردد فقاع و یخ آر _{(فردوسی)}
2. چنان شد که گفتی طراز نخ است / و یا پیش آتش نهاده یخ است _{(فردوسی)}
3. گدازیده همچون طراز نخم/ تو گویی که در پیش آتش یخم _{(فردوسی)}
4. چو سندان آهنگران گشته یخ / چو آهنگران ابر مازندران _{(منوچهری)}
5. چون برف نشسته و چو یخ بربسته . _{(گلستان )}
6. برات اجری آب ار نوشته شد بر یخ / در آن سه مه که نمی یافت آب مجری را _{(سلمان ساوجی)}
7. سیر آمدم از بهانه ٔ خام تو من / بر یخ اکنون نگاشتم نام تو من _(فرخی)
8. بر یخ بنویس چون کند وعده / گفتار محال و قول خامش را _{(ناصرخسرو)}
9. بهشتی شربتی از جان سرشته / ولی نام طمع بر یخ نوشته _(نظامی)
10. وجه شربتها که دادی نسیه ام / گر فراموشت شود بر یخ نویس _{(کمال اصفهانی)}
11. به برفاب رحمت مکن بر خسیس / چو کردی مکافات بر یخ نویس _(سعدی)
12. های خاقانی بنای عمر بر یخ کرده اند / زو فقع بگشای چون محکم نخواهی یافتن _{(خاقانی)}
13. ولی خانه بر یخ بنا دارد و من / ز چرخ سدابی گشایم فقاعی _{(خاقانی)}
14. چون به سخن گفتن و هنر رسند چون خر بر یخ بمانند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 415).
15. عناد خصم تو با رونقت چه کار کند/ همان که با ورق آفتاب دشنه ٔ یخ _{(بدیع نسوی)}
16. هشت جنت نیز آنجا مرده است / هفت دوزخ همچو یخ افسرده است _(عطار)
17. این یخ در آب چند بتواند بود / وین برف در آفتاب تا کی باشد _(سعدی)

برگردان‌ها:

Translations

    آب فسرده

آبخازی: [[аҵаа#{{{1}}}|аҵаа]] ab افریکانیس: ys af آینو: [[ル#{{{1}}}|ル]] ain ru, [[コンル#{{{1}}}|コンル]] ain konru آلبانیایی: akull sq(sq) [Term?] امهری: በረዶ am [Term?] عربی: جَلِيد ar(ar) [Term?] عربی مصری: [[تلج#{{{1}}}|تلج]] arz talg [Term?], [[جليد#{{{1}}}|جليد]] arz galīd [Term?] عربی حجازی: [[جليد#{{{1}}}|جليد]] (jalīd) (یخ), [[ثلج#{{{1}}}|ثلج]] acw talj [Term?] (تکه‌های یخ) آرامی: [[ܓܠܝܕܐ#{{{1}}}|ܓܠܝܕܐ]] arc(arc) ارمنی: {{{ارمنی}}} hy(hy) ارمنی کهن: [[պաղ#{{{1}}}|պաղ]] آواری: [[цӏер#{{{1}}}|цӏер]] av, [[цӏцӏер#{{{1}}}|цӏцӏер]] av آذری: buz az(az) باشقیری: [[боҙ#{{{1}}}|боҙ]] ba باسک: izotz eu(eu), horma eu, karroina eu بلاروسی: лёд be [Term?] بنگالی: [[বরফ#{{{1}}}|বরফ]] bn Bezhta: [[bolo#الگو:kap|bolo]] برتون: skorn br(br) [Term?] بلاروسی: лед bg(bg) [Term?] برمه‌ای : [[ရေခဲ#{{{1}}}|ရေခဲ]] my(my) Buryat: [[мүльһэн#{{{1}}}|мүльһэн]] کاتالان: gel ca(ca) [Term?] Central Atlas Tamazight: [[ⵜⴰⵎⴰⴳⵔⵉⵙⵜ#{{{1}}}|ⵜⴰⵎⴰⴳⵔⵉⵙⵜ]] tzm(tzm) (tamagrist) [Term?] Chechen: ша ce(ce) Cherokee: [[ᎤᏁᏍᏓᎳ#{{{1}}}|ᎤᏁᏍᏓᎳ]] chr(chr) چینی: Cantonese: [[冰#{{{1}}}|冰]] yue(yue) (bing1) دونگان: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Dungan الگو:dng|یخ]] هاکا: [[冰#الگو:hak|冰]] hak(hak) (pên) ماندرین: 冰 cmn(cmn) (bīng) مین دونگ: [[冰#الگو:cdo|冰]] cdo(cdo) (bĭng) مین نان: [[冰#الگو:nan|冰]] nan(nan) (peng) وو: [[冰#الگو:wuu|冰]] wuu(wuu) (pin) Chuvash: пӑр cv(cv) Coptic: Bohairic: [[ϫⲁϥ#الگو:cop|ϫⲁϥ]] (djaf) [Term?] Sahidic: [[ϫⲁϥ#الگو:cop|ϫⲁϥ]] (djaf) [Term?], [[ϫⲁⲃ#الگو:cop|ϫⲁⲃ]] (djav) [Term?], Cornish: rew kw(kw) [Term?] تاتاری کریمه: [[ayaz#الگو:crh|ayaz]] crh(crh), [[buz#الگو:crh|buz]] crh(crh) چکی: led cs(cs) [Term?] Dalmatian: [[glaz#الگو:dlm|glaz]] مونث دانمارکی: is da(da) c. Dargwa: [[миъ#الگو:dar|миъ]] Dolgan: [[буус#الگو:dlg|буус]] (buus) Dutch: ijs nl(nl) خنثی اسپرانتو: glacio eo(eo) استونیایی: jää et(et) فارویی: ísur fo(fo) [Term?] Finnish: jää fi(fi) فرانسوی: glace fr(fr) مونث Friulian: [[glace#الگو:fur|glace]] fur(fur) Gagauz: [[buz#الگو:gag|buz]] gag(gag) گالیسیایی: [[xeo#الگو:gl|xeo]] gl(gl) [Term?], [[xelo#الگو:gl|xelo]] gl(gl) [Term?] گرجی: ყინული ka(ka) آلمانی: Eis de(de) خنثی آلمانی آلِمانیک: [[Iis#الگو:gsw|Iis]] gsw(gsw) خنثی گوتیک: [[𐌴𐌹𐍃#الگو:got|𐌴𐌹𐍃]] got(got) خنثی یونانی: πάγος el(el) [Term?] یونانی باستان: [[κρύσταλλος#یونانی باستان|Polytonic از κρύσταλλος (krýstallos)]] grc(grc) [Term?] گرینلندی: [[sermeq#الگو:kl|sermeq]] kl(kl), [[siku#الگو:kl|siku]] kl(kl) Gurindji: [[murrupa#الگو:gue|murrupa]] هاوایی: [[hau#الگو:haw|hau]] haw(haw) عبری: קֶרַח he(he) (kérakh) [Term?] Hiligaynon: [[hima#الگو:hil|hima]] hil(hil) هندی: बरफ़ hi(hi) [Term?], यख़ hi(hi) [Term?] مجاری: jég hu(hu) ایسلندی: ís is(is) [Term?] Ido: glacio io(io) اندونزیایی: es id(id) Ingrian: [[jää#الگو:izh|jää]] Ingush: [[ша#|ша]] inh(inh) Interlingua: glacie ia(ia) Inuktitut: [[ᓯᑯ#الگو:iu|ᓯᑯ]] iu(iu) ایرلندی: oighear ga(ga) [Term?] Isan: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Isan الگو:tts|یخ]] Istriot: [[giaso#الگو:ist|giaso]] Istro-Romanian: [[gľåţĕ#الگو:ruo|gľåţĕ]] مونث Italian: ghiaccio it(it) [Term?] ژاپنی: 氷 ja(ja) (こおり, kōri), アイス ja(ja) (aisu) Kabardian: [[мыл#الگو:kbd|мыл]] kbd(kbd) Kaki Ae: [[eis#الگو:tbd|eis]] Kalmyk: [[мөсн#الگو:xal|мөсн]] xal(xal) Kashubian: [[lód#الگو:csb|lód]] csb(csb) [Term?] قزاقی: мұз kk(kk) Khakas: [[пус#الگو:kjh|пус]] خمر: ទឹកកក km(km) (tɨk kɑɑ kɑɑ) Korean: 얼음 ko(ko) Kumyk: [[буз#الگو:kum|буз]] kum(kum) (buz) کردی: کرمانجی: cemed ku(ku) مونث, qeşa ku(ku) مونث سورانی: [[به‌فر#الگو:ckb|به‌فر]] ckb(ckb) قرقیزی: [[муз#الگو:ky|муз]] ky(ky) لائو: [[ນ້ຳກ້ອນ#الگو:lo|ນ້ຳກ້ອນ]] lo(lo)

Latgalian: [[lads#الگو:ltg|lads]] ltg(ltg) [Term?] Latin: glacies la(la) مونث Latvian: ledus lv(lv) [Term?] Laz: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Laz الگو:lzz|یخ]] Limburgish: [[Ies#الگو:li|Ies]] li(li) خنثی Lingala: [[galási#الگو:ln|galási]] ln(ln) Lithuanian: ledas lt(lt) [Term?] آلمانی فرودین: Dutch Low Saxon: [[ies#الگو:nds-nl|ies]] nds-nl(nds-nl) خنثی German Low German: [[Ies#الگو:nds-de|Ies]] nds-de(nds-de) خنثی Luxembourgish: Äis lb(lb) خنثی Lü: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Lü الگو:khb|یخ]] Macedonian: мраз mk(mk) [Term?], лед mk(mk) [Term?] Malagasy: [[ranomandry#الگو:mg|ranomandry]] mg(mg) Malay: ais ms(ms), air batu ms(ms) Maltese: silġ mt(mt) [Term?] Manx: rio gv(gv) [Term?] Megleno-Romanian: [[gľeţ#الگو:ruq|gľeţ]] ruq(ruq) مونث Mingrelian: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید. Mongolian: мөс mn(mn) Classical Mongolian: [[ᠮᠥᠰᠦᠨ#الگو:cmg|ᠮᠥᠰᠦᠨ]] (mösün) Nahuatl: cetl nah(nah) Nenets: [[салаба#الگو:yrk|салаба]], [[сэ̇р"#الگو:yrk|сэ̇р"]] Nganasan: [[сыр#الگو:nio|сыр]] Nogai: [[буз#الگو:nog|буз]] Norman: [[gliaiche#الگو:nrf|gliaiche]] مونث (Jersey), [[gllache#الگو:nrf|gllache]] مونث (Guernsey), [[gllèche#الگو:nrf|gllèche]] مونث (continental Normandy), [[glyech#الگو:nrf|glyech]] مونث (Sark) Northern Sami: [[jiekŋa#الگو:se|jiekŋa]] se(se) Northern Thai: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Northern Thai الگو:nod|یخ]] Northern Yukaghir: [[йарха#الگو:ykg|йарха]] (jarxa) Norwegian: Bokmål: is no(no) [Term?] Nynorsk: [[is#الگو:nn|is]] nn(nn) [Term?] Occitan: glaç oc(oc) [Term?] Old Church Slavonic: [[лєдъ#الگو:cu|лєдъ]] cu(cu) [Term?] Old English: [[īs#الگو:ang|īs]] ang(ang) خنثی Old Irish: [[aigred#الگو:sga|aigred]] خنثی Old Norse: [[íss#الگو:non|íss]] [Term?] Old Prussian: [[lads#الگو:prg|lads]] prg(prg) [Term?] Ossetian: их os(os) Ottoman Turkish: [[یخ#الگو:ota|الگو:ota-Arab]] (yah) Pashto: [[کنګل#{{{1}}}|الگو:ps-Arab]] ps(ps) (kangal) Persian: یخ fa(fa) (yax), هسر fa(fa) (hasar) Polish: lód pl(pl) [Term?] Portuguese: gelo pt(pt) [Term?] Quechua: [[chullunku#الگو:qu|chullunku]] qu(qu), [[chhullunka#الگو:qu|chhullunka]] qu(qu), [[lasta#الگو:qu|lasta]] qu(qu), [[raşta#الگو:qu|raşta]] qu(qu) Romanian: gheață ro(ro) Romansch: [[glatsch#الگو:rm|glatsch]] rm(rm) [Term?] Russian: лёд ru(ru) [Term?] Saanich: [[SŦIME,#الگو:str|SŦIME,]] Samogitian: [[leds#الگو:sgs|leds]] sgs(sgs) Saramaccan: [[ë́ísi#الگو:srm|ë́ísi]] Sardinian: [[àstra#الگو:sc|àstra]] sc(sc) Scots: ice sco(sco) Scottish Gaelic: eigh gd(gd) مونث, deigh gd(gd) مونث Serbo-Croatian: Cyrillic: лед sh(sh) [Term?] Roman: led sh(sh) [Term?] Seychellois Creole: [[glason#الگو:crs|glason]], [[ays#الگو:crs|ays]] Shor: [[мус#الگو:cjs|мус]] (mus) Sinhalese: අයිස් si(si) Slovak: ľad sk(sk) [Term?] Slovene: led sl(sl) [Term?] Somali: baraf so(so) Sorbian: Lower Sorbian: [[lod#الگو:dsb|lod]] dsb(dsb) [Term?] Upper Sorbian: [[lód#الگو:hsb|lód]] hsb(hsb) [Term?] Southern Altai: [[тош#الگو:alt|тош]] (toş), [[мус#الگو:alt|мус]] (mus) Spanish: hielo es(es) [Term?] Sranan Tongo: [[èisi#الگو:srn|èisi]] srn(srn) Sundanese: [[és#الگو:su|és]] su(su) Svan: [[კვარემ#الگو:sva|კვარემ]] Swahili: barafu sw(sw) Swedish: is sv(sv) c. Tagalog: yelo tl(tl) Tajik: ях tg(tg) Taos: [[p’ȍcíane#الگو:twf|p’ȍcíane]] Tashelhit: [[agris#الگو:shi|agris]] shi(shi) Tatar: боз tt(tt) Telugu: మంచు te(te) Thai: น้ำแข็ง th(th) Tibetan: [[འཁྱགས་པ#الگو:bo|الگو:Tibt]] bo(bo) Tigrinya: [[በረድ#الگو:ti|በረድ]] ti(ti) [Term?] Tok Pisin: [[eis#الگو:tpi|eis]] tpi(tpi) Turkish: buz tr(tr) Turkmen: [[buz#الگو:tk|buz]] tk(tk) Tuvan: [[дош#الگو:tyv|дош]] tyv(tyv) Ukrainian: лід uk(uk) [Term?] Urdu: برف ur(ur) (barf) [Term?], یخ ur(ur) (yax) [Term?] Uyghur: [[مۇز#الگو:ug|مۇز]] ug(ug) Uzbek: muz uz(uz) Venetian: [[giaso#الگو:vec|giaso]] vec(vec) [Term?], [[giaž#الگو:vec|giaž]] vec(vec) [Term?], [[giaço#الگو:vec|giaço]] vec(vec) [Term?], [[giaç#الگو:vec|giaç]] vec(vec) [Term?], [[jaço#الگو:vec|jaço]] vec(vec) [Term?], [[jazh#الگو:vec|jazh]] vec(vec) [Term?] Vietnamese: băng vi(vi) (冰 vi(vi)) Vilamovian: [[ajs#الگو:wym|ajs]] Volapük: glad vo(vo) Votic: [[jää#الگو:vot|jää]] vot(vot) Welsh: iâ cy(cy) [Term?], rhew cy(cy) [Term?] West Frisian: iis fy(fy) خنثی Yakut: [[муус#الگو:sah|муус]] sah(sah) Yaqui: [[sapam#الگو:yaq|sapam]] Yiddish: אײַז yi(yi) خنثی Zhuang: [[naehang#الگو:za|naehang]] za(za), [[bing#الگو:za|bing]] za(za) Zulu: iqhwa zu(zu) ǃXóõ: [[ǁqa̰ã#الگو:nmn|ǁqa̰ã]]

منابع

• فرهنگ لغت معین
• لغتنامه دهخدا
• امثال و حکم دهخدا

اردو

ریشه‌شناسی

از پارسی: یخ

اسم

• یخ (yax) ، دیواناگری: (यख़).

1. یخ

مترادف

• برف (barf)