یخ

(یَ)

فارسی

ریشه‌شناسی

از نیا-ایرانی *aixa- (بسنجید با آسی их (ix)، پشتو جح (ǰaḥ) و اوستایی: 𐬀𐬉𐬑𐬀 (aēxa) ), از نیا-هندو-ایرانی, از نیا-هندو-اروپایی *h₁eyH-. بسنجید با لیتوانیایی ýnis (“ژاله فسرده”), روسی иней (ínej, “سرماریزه”), آلمانی Eis, انگلیسی ice.

آوایش:

• (ایران) آیپا:

یک شاخه‌ی درخت پس از توفان یخی

اسم

1. آبی که از سرما جامد شده باشد. ؛ عینک از تشبیهات اوست. (آنندراج ) (غیاث ). آب که بر اثر قرار گرفتن درهوای سرد در درجات زیر صفر فسرده باشد.
2. خالها که در الماس و جز آن افتد به رنگی شبیه تگرگ و برف و یخ برفی . لک سپید که در بعضی جواهر ثمینه چون الماس و زمرد باشد و آن در احجار نفیسه عیب است . حرمله و اقسام آن : نمش ، حرملی ، رتم بلقة است . (دهخدا ).

کنایات و استعارات

1. گفتاری بی محک . (امثال و حکم دهخدا).
2. ~ کسی نگرفتن کنایه از: الف - موفق نشدن. ب - مورد توجه قرار نگرفتن.
3. ~ کسی گرفتن کنایه از: کار او رونق گرفتن.
4. آب بر ~ زدن ؛ محو کردن . (ناظم الاطباء).
5. با ~ و ترشی ، یا با یخاب و ترشی ؛ با شدت و سختی و با عذاب و شکنجه ٔ هرچه تمامتر: پولها را از او با یخ و ترشی پس می گیرند. (دهخدا ).
6. برات بر ~ ؛ برات به سوی ~ . قول بی اعتبار. (ناظم الاطباء).
7. برات بر ~ نوشتن ؛ وعده و قول بی اعتبار دادن به امری بی اعتبار و فانی و خلل پذیر.
8. برات به سوی ~ ، برات بر ~ ؛ قول بی اعتبار. (ناظم الاطباء).
9. بر ~ زدن ؛ فراموش کردن و محو کردن(ناظم الاطباء)؛ کنایه از ناپایدار کردن و معدوم گردانیدن و هیچ انگاشتن . (فرهنگ سروری ).
10. بر ~ نگاشتن نام کسی را ؛ او را به کلی فراموش کردن و نابوده انگاشتن .
11. بر ~ نوشتن نام کسی را ؛ او را به کلی فراموش کردن و نابوده انگاشتن ؛ بیهوده کوشش کردن . (ناظم الاطباء) ؛ بیهوده و ضایع کردن . (فرهنگ رشیدی ).
12. بنای چیزی بر ~ کردن یا داشتن ؛ بر چیزی ناپایدار و فانی و خلل پذیر قرار دادن یا قرار داشتن . کنایه از بی اعتبار و سست بنیان بودن آن چیز.
13. چون خر یا گاو یا گوساله بر ~ ماندن ؛ سخت متحیر و عاجز و ناتوان ماندن.
14. سنگ روی یخ شدن ؛ سخت خجل شدن از برنیامدن حاجت پس از سؤال و خواهش و امثال آن . (دهخدا).
15. همچو یخ افسرده بودن ؛ سخت سردنفس بودن . دم سرد داشتن . مقابل دم گرم و گیرا داشتن . از شور و آتش عشق بی بهره بودن.
16. یخ در آب بودن ؛ زود نابود و فنا شدن.

یک آبشار یخ زده

امثال

1. یخ کنی ! ؛ سخت بی نمک و بی مزه گفتی . (دهخدا).

انواع یخ‌ در ادب پارسی:

1. کاشه ؛ یخ تنک . (لغت فرس اسدی )
2. زرنگ ؛ یخی که در زمستان از ناودان آویخته بود. (لغت فرس اسدی )
3. ارزیز؛ یخ ریزه
4. خشف، خشیف ؛ یخ نرم . (منتهی الارب ).

واژگان اشتقاقی:

1. آب یخ ؛ آبی که در آن یخ افکنده اند سرد شدن را. ماءالثلج . (دهخدا).
2. دشنه‌ی یخ ؛ وجودی غیرمؤثر و ناپایدار.
3. گل یخ ؛ ذوالاکمام . (دهخدا ).
4. یخ قالبی ؛ یخ مصنوعی که در قالبها و به اندازه ٔ خاص گیرند. (دهخدا ).
5. یخ مصنوعی ؛ یخ قالبی . یخ که به وسیله ٔ ماشین گیرند. (دهخدا ). یخ که از ریختن آب در یخچالهای برقی یا مخازن کارخانه ٔ یخ سازی به دست آید.

مترادف‌ها:

1. جمس
2. هسر
3. هسیر
4. ثلج
5. جمد
6. جمود
7. جلید
8. خسر

گواه‌ها:

1. همی باش پیش گشسب سوار/ چو بیدارگردد فقاع و یخ آر _{(فردوسی)}
2. چنان شد که گفتی طراز نخ است / و یا پیش آتش نهاده یخ است _{(فردوسی)}
3. گدازیده همچون طراز نخم/ تو گویی که در پیش آتش یخم _{(فردوسی)}
4. چو سندان آهنگران گشته یخ / چو آهنگران ابر مازندران _{(منوچهری)}
5. چون برف نشسته و چو یخ بربسته . _{(گلستان )}
6. برات اجری آب ار نوشته شد بر یخ / در آن سه مه که نمی یافت آب مجری را _{(سلمان ساوجی)}
7. سیر آمدم از بهانه ٔ خام تو من / بر یخ اکنون نگاشتم نام تو من _(فرخی)
8. بر یخ بنویس چون کند وعده / گفتار محال و قول خامش را _{(ناصرخسرو)}
9. بهشتی شربتی از جان سرشته / ولی نام طمع بر یخ نوشته _(نظامی)
10. وجه شربتها که دادی نسیه ام / گر فراموشت شود بر یخ نویس _{(کمال اصفهانی)}
11. به برفاب رحمت مکن بر خسیس / چو کردی مکافات بر یخ نویس _(سعدی)
12. های خاقانی بنای عمر بر یخ کرده اند / زو فقع بگشای چون محکم نخواهی یافتن _{(خاقانی)}
13. ولی خانه بر یخ بنا دارد و من / ز چرخ سدابی گشایم فقاعی _{(خاقانی)}
14. چون به سخن گفتن و هنر رسند چون خر بر یخ بمانند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 415).
15. عناد خصم تو با رونقت چه کار کند/ همان که با ورق آفتاب دشنه ٔ یخ _{(بدیع نسوی)}
16. هشت جنت نیز آنجا مرده است / هفت دوزخ همچو یخ افسرده است _(عطار)
17. این یخ در آب چند بتواند بود / وین برف در آفتاب تا کی باشد _(سعدی)

برگردان‌ها:

Translations

آب فسرده

• آبخازی: [[аҵаа#{{{1}}}|аҵаа]] ^ab
• افریکانیس: ys ^af
• آینو: [[ル#{{{1}}}|ル]] ^ain ru, [[コンル#{{{1}}}|コンル]] ^ain konru
• آلبانیایی: akull sq(sq) 
• امهری: በረዶ ^am 
• عربی: جَلِيد‎ m (jalīd)

  عربی مصری: [[تلج#{{{1}}}|]] ^arz talg , [[جليد#{{{1}}}|]] ^arz galīd 

  عربی حجازی: (یخ), [[ثلج#{{{1}}}|]] ^acw talj  (تکه‌های یخ)

• آرامی: ܓܠܝܕܐ‎
• ارمنی: սառույց (hy) (saṙuycʿ)

  ارمنی کهن: պաղ (pał)

• آواری: [[цӏер#{{{1}}}|цӏер]] ^av, [[цӏцӏер#{{{1}}}|цӏцӏер]] ^av
• آذری: buz az(az)
• باشقیری: [[боҙ#{{{1}}}|боҙ]] ^ba
• باسک: izotz eu(eu), horma ^eu, karroina ^eu
• بلاروسی: лёд ^be 
• بنگالی: [[বরফ#{{{1}}}|বরফ]] ^bn
• Bezhta: bolo
• برتون: skorn (br) m
• بلاروسی: лед (bg) m (led)
• برمه‌ای : ရေခဲ (my) (rehkai:)
• Buryat:
• کاتالان: gel (ca) m
• Central Atlas Tamazight: ⵜⴰⵎⴰⴳⵔⵉⵙⵜ m (tamagrist)
• Chechen: ша (ša)
• Cherokee: ᎤᏁᏍᏓᎳ (unesdala)
• چینی:

  Cantonese: 冰 (bing¹)

  دونگان: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Dungan الگو:dng|یخ]]

  هاکا: 冰 (pên)

  ماندرین: 冰 (zh) (bīng)

  مین دونگ: 冰 (bĭng)

  مین نان: 冰 (zh-min-nan) (peng)

  وو: 冰 (pin)

• Chuvash: пӑр (păr)
• Coptic:

  Bohairic:

  Sahidic: , ,

• Cornish: rew m
• تاتاری کریمه: ayaz, buz
• چکی: led (cs) m
• Dalmatian: glaz f
• دانمارکی: is (da) c
• Dargwa:
• Dolgan: буус (buus)
• Dutch: ijs (nl) n
• اسپرانتو: glacio (eo)
• استونیایی: jää (et)
• فارویی: ísur m
• Finnish: jää (fi)
• فرانسوی: glace (fr) f
• Friulian: glace
• Gagauz: buz
• گالیسیایی: xeo (gl) m, xelo m
• گرجی: ყინული (q̇inuli)
• آلمانی: Eis (de) n

  آلمانی آلِمانیک: Iis n

• گوتیک:
• یونانی: πάγος (el) m (págos)

  یونانی باستان: κρύσταλλος m (krústallos)

• گرینلندی: sermeq, siku
• Gurindji: murrupa
• هاوایی: hau
• عبری: קֶרַח‎ (he) m (kérakh)
• Hiligaynon: hima
• هندی: बरफ़ m (baraf), यख़ m (yax)
• مجاری: jég (hu)
• ایسلندی: ís (is) m
• Ido: glacio (io)
• اندونزیایی: es (id)
• Ingrian: jää
• Ingush: ша (ša)
• Interlingua: glacie
• Inuktitut:
• ایرلندی: oighear (ga) m
• Isan: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Isan الگو:tts|یخ]]
• Istriot: giaso
• Istro-Romanian: gľåţĕ f
• Italian: ghiaccio (it) m
• ژاپنی: 氷 (ja) (こおり, kōri), アイス (ja) (aisu)
• Kabardian:
• Kaki Ae: eis
• Kalmyk: мөсн (mösn)
• Kashubian: lód m
• قزاقی: мұз (kk) (muz)
• Khakas:
• خمر: ទឹកកក (km) (tɨk kɑɑ kɑɑ)
• Korean: 얼음 (ko) (eoreum)
• Kumyk: буз (buz)
• کردی:
• کرمانجی: cemed (ku) f, qeşa (ku) f

  سورانی: به‌فر‎

• قرقیزی: муз (ky) (muz)
• لائو: ນ້ຳກ້ອນ (nam kǭn)

• Latgalian: lads m
• Latin: glacies (la) f
• Latvian: ledus (lv) m
• Laz: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Laz الگو:lzz|یخ]]
• Limburgish: Ies n
• Lingala: galási
• Lithuanian: ledas (lt) m
• آلمانی فرودین:

  Dutch Low Saxon: ies n

  German Low German: Ies n

• Luxembourgish: Äis n
• Lü: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Lü الگو:khb|یخ]]
• Macedonian: мраз m (mraz), лед m (led)
• Malagasy: ranomandry (mg)
• Malay: ais (ms), air batu
• Maltese: silġ m
• Manx: rio (gv) m
• Megleno-Romanian: gľeţ f
• Mingrelian: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.
• Mongolian: мөс (mn) (mös)

  Classical Mongolian: ᠮᠥᠰᠦᠨ (mösün)

• Nahuatl: cetl (nah)
• Nenets: салаба, сэ̇р"
• Nganasan: сыр
• Nogai:
• Norman: gliaiche f (Jersey), gllache f (Guernsey), gllèche f (continental Normandy), glyech f (Sark)
• Northern Sami: jiekŋa
• Northern Thai: لطفاً در صورتی که می‌توانید این ترجمه را بیفزایید.[[Category:Requests for translations into Northern Thai الگو:nod|یخ]]
• Northern Yukaghir: йарха (jarxa)
• Norwegian:

  Bokmål: is (no) m

  Nynorsk: is m

• Occitan: glaç (oc) m
• Old Church Slavonic: лєдъ m (ledŭ)
• Old English: īs n
• Old Irish: aigred n
• Old Norse: íss m
• Old Prussian: lads m
• Ossetian: их (ix)
• Ottoman Turkish: یخ‎ (yah)
• Pashto: کنګل‎ (kangal)
• Persian: یخ‎ (fa) (yax), هسر‎ (fa) (hasar)
• Polish: lód (pl) m
• Portuguese: gelo (pt) m
• Quechua: chullunku, chhullunka, lasta, raşta
• Romanian: gheață (ro)
• Romansch: glatsch m
• Russian: лёд (ru) m (ljod)
• Saanich: SŦIME,
• Samogitian: leds
• Saramaccan: ë́ísi
• Sardinian: àstra
• Scots: ice
• Scottish Gaelic: eigh f, deigh f
• Serbo-Croatian:

  Cyrillic: лед m

  Roman: led (sh) m

• Seychellois Creole: glason, ays
• Shor: мус (mus)
• Sinhalese: අයිස් (ayis)
• Slovak: ľad m
• Slovene: led (sl) m
• Somali: baraf (so)
• Sorbian:

  Lower Sorbian: lod m

  Upper Sorbian: lód m

• Southern Altai: ,
• Spanish: hielo (es) m
• Sranan Tongo: èisi
• Sundanese: és
• Svan:
• Swahili: barafu (sw)
• Swedish: is (sv) c
• Tagalog: yelo (tl)
• Tajik: ях (tg) (yax)
• Taos: p’ȍcíane
• Tashelhit: agris
• Tatar: боз (tt) (boz)
• Telugu: మంచు (te) (mañcu)
• Thai: น้ำแข็ง (th)
• Tibetan: འཁྱགས་པ ('khyags pa)
• Tigrinya: በረድ m (bäräd)
• Tok Pisin: eis
• Turkish: buz (tr)
• Turkmen: buz (tk)
• Tuvan:
• Ukrainian: лід m (lid)
• Urdu: برف‎ m (barf), یخ‎ m (yax)
• Uyghur: مۇز‎ (muz)
• Uzbek: muz (uz)
• Venetian: , , , , ,
• Vietnamese: băng (vi) (冰)
• Vilamovian: ajs
• Volapük: glad (vo)
• Votic:
• Welsh: iâ (cy) m, rhew (cy) m
• West Frisian: iis n
• Yakut: муус (muus)
• Yaqui: sapam
• Yiddish: אײַז‎ n (ayz)
• Zhuang: naehang, bing
• Zulu: iqhwa class 5/6
• ǃXóõ: ǁqa̰ã

منابع

• فرهنگ لغت معین
• لغتنامه دهخدا
• امثال و حکم دهخدا

اردو

ریشه‌شناسی

از پارسی: یخ

اسم

• یخ (yax) ، دیواناگری: (यख़).

1. یخ

مترادف

• برف (barf)